انجیل توماس

معرفی انجیل توماس و پژوهش‌های اخیر

انجیل توماس را باید مهم ترین اکتشاف قرن بیستم در زمینه عهد جدید تلقی کرد و تنها دلیلی که اونجیل توماس مهم‌ترین کشف کتاب مقدسی تلقی نمی‌شود کشف تومارهای دریای مرده است که در سال ۱۹۵۶ تا ۱۹۵۶ در قمران پیدا شدند. این انحیل بر خلاف انجیل پطرس که حدود ۶۰ سال پیش از آن کشف شده، کاملا سالم مانده است. در انجیل توماس هیچ داستانی وجود ندارد، هیچ داستانی درباره کارهای که عیسی کرده باشد و هیچ اشاره ای به مرگ و رستاخیز وی در آن نیست. این انجیل مجموعه ای از ۱۱۴ سخن عیسی است.

محتویات این مجموعه

سخنان این مجموعه ۱۱۴ فصلی، به هیچ روش قابل تشخیصی مرتب نشده اند؛ زمینهٔ بیان آنها نیز معین نشده است، جز در مواردی اندک که گفته می شود سخن عیسی پاسخی به سوال شاگردان اوست. بیشتر سخنان صرفاً با عبارت

« عیسی گفت » آغاز می شود. سبک نگارش آن کتاب به اناجیل عهد جدید شباهت چندانی ندارد و بیشتر شبیه کتاب امثال سلیمان در کتاب مقدس عبری است. کتاب مذکور مانند کتاب امثال مجموعه ای از سخنان است، با این هدف که حکمت را به کسی که می‌تواند آن را بفهمد، تلقین کند. در حقیقت، از نخستین سخن آن کتاب بر می آید که فهم درست آن سخنان چیزی بیش از حکمت فراهم خواهد کرد که عبارت است از حیات ابدی: اینها سخنانی سری است که عیسای زنده گفت و یهودا، توماس همزاد انها را نوشته است. و او گفت: کسی  تأویل و معنای این سخنان را دریابد هرگزطعم مرگ را نخواهد چشید (انجیل توماس ۱).

عیسای که در این انجیل داریم آن مسیحای یهودی نیست که در سایر اناجیل دیده می شود، او پسر خدا نیست، خبری از معجرات او نیست او صلیبی در میان نیست و خداوندی نیست که از مردگان برخاسته باشد او عیسای است که سخنانش جاودانه است و درک کلماتش موجب نجات نیست.

نویسنده این انجیل کیست؟

دیدیموس یهودا توماس که مدعی است نگارنده این انجیل است واقعا کیست؟ ما با این نام در برخی از منابع مسیحی قدیم مانند کتاب اعمال توماس آشنایی داریم. هم واژه « دیدیموس» و هم واژه « توماس» به معنای همزاد است دیدیموس ریشه  آرامی دارد و توماس ریشه یونانی دارد و بعدا نیز نام کوچک اوست. در کتاب اعمال توماس می خوانیم که وی با عیسی نسبت داشته است و این مطلب حتی در عهد جدید نیز دیده می‌شود : آیا این همان نجار نیست که پسر مریم و برادر یعقوب، یوسف و یهودا و شمعون است؟  مرقس ( فصل ۶ آيه ۳ ترجمه پیروز سیار). بنا بر این، دیدیموس یهودا توماس همزاد عیسی بوده است و چه کسی بهتر از همزاد عیسی می تواند سخنان پنهانی او را برای تامین حیات ابدی نقل کند.

بسیاری ازسخنان عیسی در این انجیل برای کسانی که اناجیل هم نظر (متی، مرقس، لوقا) را خوانده اند آشناست.« اگر کوری راهنمای کوری دیگر باشد، هر دو در حفره ای خواهند افتاد ( انجیل توماس ۳۴)؛ خوشابحال بینوایان، زیرا ملکوت آسمان از شماست (۵۴). محصول بسیار است؛ ولی کارگران اندک! پس از مسوول درو خواهش کنید که کارگران به مزرعه بفرستد (۷۳). شاید بیش از نیمی از سخنان انجیل توماس در اناجیل همدید یافت می‌شود.

سایر سخنان آن انجیل نیز تا اندازه آشنا و از جهتی ویژه اند: مسیح گفت : آنان که می جویند تا وقتی که بیابند نباید از جستن باز ایستند. هنگامی که بیابند بر آشوبند و آنگاه که برآشفتند متحیر گردند و بر همگان حکم برانند (۲). و اینک سخنان دیگری از عیسی که در انجیل توماس آمده ولی به آنچه از عهد جدید میدانیم؛ کاملا بی شباهت است… » روزی که شما یکی باشید، دو خواهید شد. ولی هنگام که دو شدید چه خواهید کرد؟ (۱۱)؛ عیسی گفت: اگر این جسم بخاطر روح به عرصه ی هستی پا نهد شگفت اور است. اما اگر روح بخاطر جسم به عرصه ی وجود قدم گذارد از شگفت آورترین شگفتی هاست. با این حال از آن در حیرتم که چگونه چنین ثروتی عظیم در این بینوایی مسکن گزیده است (۲۹). »من درمیان جهان ایستادم و در جسم به آنان ظاهر شدم. من همه آنان را مست یافتم و در هیچ یک از آنان را تشنه نیافتم. و نفس من برای پسران انسان‌ها رنجور شد، زیرا انان شرابشان را دور بریزند، توبه خواهد کرد» (۲۸). شاگردان گفتند چه روزی بر ما آشکار خواهی شد و چه روزی تو را خواهیم دید؟ عیسی گفت هنگامی که شما بدون شرمساری برهنه شوید لباس هایتان را بردارید و مانند کودکان کوچک زیر پاهایتان را بردارید و مانند کودکان کوچک زیر پاهایتان بگذارید و آنها به شما بگویند: از کجا آمدید؟ به آنان بگویید: ما از نور آمدیم و آن جایی بود که نور در آن به خودی خود به وجود آمد و قرار گرفت . از طریق صورتشان جلوه گر شد. اگر آنان به شما بگویند: آیا شما همان هستید؟ بگویید: ما فرزندان آن هستیم و ما برگزیدگان پدر زنده هستیم (۵۰). و یکی از موثرترین سخنان آن کتاب این است: عیسی گفت: هر کس در صدد فهم جهان باشد، فقط لاشه ای را یافته است و هر کس لاشه ای را یافته است، بر جهان برتری دارد (۵۶).

پیغام انجیل توماس چیست ؟

معنای این سخنان به هیچ وجه روشن نیست وگرنه، آنها را « رمزی» نمی نامیدند! اما اگر آنها را در پرتو اسطوره اساسی ناستیک بنگریم تا حد زیادی ابهام آنها برطرف می‌شود ( اگر علاقه مند به موضوع ناستیک ها هستید به مقاله ناستیک ها رجوع کنید). بسیاری از گیج کننده ترین سخنان آن مجموعه  ظاهرا میخواهد به مخاطبان بگوید آنان در خود اخگری دارند که در اصل آن ازآسمان است. ( آن از جایی که نور در
آن به وجود آمد، نشات گرفته است). جهانی که در از زیست می‌کنیم، در بهترین حالات و مناسب ترین تصورات زباله دان رنج است. وجود درونی شخص گرفتار جهان مادی شده و در دام جسم افتاده و در این وضع، اصل خو را فراموش کرده است. لازم است که وی با آگاه شدن از حقیقت این جهان مادی و جسم مادی بیچاره ای که در آن ساکن است، از غفلت بیرون آيد. عیسی کسی است که این حقیقت را ابلاغ می کند و روح به محض آموختن معنای سخنانش خواهد توانست از جسم مرگ بیرون آید و از این جهان مادی بگریزد. در آن هنگام وی به رستگاری و حیات ابدی دست خواهد یافت و دوباره به قلمرو الاهی خواهد پیوست و تا ابد بر همه آن حکومت خواهد کرد.

انجیل توماس حتی یک کلمه درباره صلیب و رستاخیر عیسی سخن نگفته است. در واقع،ه هیچ یک از فعالیت های زمینی عیسی ظاهرا برای مولف اهمیتی نداشته و درباره معجزات وملاقات ها و تجربه های او سخنی در آن یافت نمی شود. آنچه برای او اهمیت داشته تعالیم رمزی عیسی بوده است. عیسی موجب نجات می‌شود، نه از طریق مرگش بلکه با اعلان پیغام ضروری برای رهایی یافتن از این وجود بیچاره مادی در انسان.

در انجیل توماس علاوه بر اینکه تجربه های جسمی عیسی اهمیتی ندارد، وجود جسمانی مومن نیز بی اهمیت است. به همین علت، حوادث انسانی در سطح اشخاص و تاریخ به خودی خود اهمیتی ندارند. ملکوت خدا چیزی نیست که آمدنش برای آینده متوقع باشد : شاگردان گفتند: ملکوت چه روزی خواهد آمد؟ عیسی پاسخ داد: آن بر اثر انتظار نخواهد آمد. کسی نخواهد گفت: اینجا را بنگرید؛ آنجا را بنگرید. بلکه ملکوت پدر برزمین پراکنده شده استو مردم آن را نمی بینند (انجیل توماس ۱۱۳). ملکوت برای کسانی که میدانند چه کسی هستند و از کجا آمده اند، اکنون اینجاست؛ آن یک مکان مادی نیست، بلکه نجاتی است از درون. عیسی گفت: اگر کسانی که شما را راهنمایی می‌کنند بگویند: ملکوت در آسمان است، پرندگان آسمان پیش از شما به آنجا خواهند رفت. اگر به شما بگویند: آن در دریاست، ماهیان پیش از شما به آنجا خواهند رفت. ولی ملکوت درون شما و بیرون شماست. اگر شما خود را بشناسید، شناخته خواهید شد و خواهید دانست که شما پسران پدر زنده هستید.اما اگر خودتان را نشناسید در فقز خواهید زیست و شما عین فقر هستید (۳). در نتیجه، جهان مادی کنونی و جسمی که در آن هستیم، بهانه های ضعیفی برای وجود هستند. تنها از طریق معرفت یعنی معرفت اینکه عیسی واقعا کیست، به گونه ای که عیسای زنده آن را آشکار کرده است میتوانیم بگریزیم و از غنای ملکوت پدر برخوردار شویم. پیام این انجیل بسیار رسا و قوی است و در تقابل با انجیلی است که سایر مسیحیان کلیسای قدیما اعلام می‌کردند و معتقد بودند که در جهان مادی چون مخلوق خداست، خوب است؛ و تعلیم می دادند که ملکوت خدا حضوری مادی بر روی زمین خواهد داشت و در آینده نزدیک خواهد آمد؛ و اعلام می‌کردند که نجات نه از طریق فهم پیام رمزی عیسی، بلکه از طریق ایمان به مرگ و رستاخیز او حاصل خواهد شد.

انجیل توماس و اناجیل هم نظر

دانشمندان به طور طبیعی این سوال را مطرح کرده اند که آیا انجیل توماس گونه ای از مسیحیت قدیم را که مسیحیت مثلا اناجیل هم نظر جداست، نشان می دهد؛ یا آن انجیل نشان دهنده صورت اخیر مسیحیت است که بعضاً بر تعالیم عیسی در اناجیل همدید استوار است، ولی در پرتو اعتقادات ناستیکی تغییراتی در آن پدید آمده است. زیرا همان طور که دیده ایم، برخی از سخنان انجیل توماس مانند سخنانی است که در اناجیل هم نظر یافت می شوند، با اندکی تفاوت. آیا این سخنان نمی توانند به بیانی که عیسی درباره خود داشت نزدیک تر باشند؟ معادل برخی از آن سخنان را نیز نمی توان در اناجیل هم نظر یافت. آیا برخی از آنها نمیتوانند معتبر باشند؟ آیا کل آن مجموعه به زمان قدیم یعنی قرن اول تعلق دارد یا اینکه بعداً نوشته شده است؟   

اینها سوالاتی جذاب هستند، ولی نمی توان به آسانی به انها پاسخ داد. دانشمندان از زمان کشف این انجیل بحث های داغی درباره آنها داشته اند؛ اکنون هم که بیش از پنجاه سال از کشف آن میگذرد، داغی آن بحث ها کاهش نیافته است. حال وارد مرحله جالب داستان می شویم:

به نظر نمی رسد که نویسنده انجیل توماس برای تدوین سخنان عیسی به شیوه خود از اناجیل هم نظر بهره برده باشد، این دیدگاه توسط دانشمند ممتاز عهد جدید همچون دل السن[1] تایید شده است. همان طور که دیده ایم در این موارد باید اثبات شود که یک نویسنده برای نوشتن کتاب خود از کتاب نویسنده ای دیگر بهره برده است. مطمئن ترین راه برای اثبات این امر وجود عبارات موازی مفصل و گسترده است، چیزی که به هیچ وجه در مورد انجیل توماس از اناجیل هم نظر وجود ندارد. سخنان مشابه فراوان تر هستند ولی اندکی از انها به طور گسترده با هم موازی می شوند. این حقیقت که انجیل توماس به زبان قبطی نوشته شده است ونه یونانی به مدعای ما ضرری نمی رساند. چند قطعه کوچک یونانی باستانی آن انجیل نیز وجود دارد که نه در نج حمادی[2]، بلکه در توده ای از کاغذ های باطله شهری در مصر به نام اوکیرهینکوس کشف شده است. تاریخ این قطعات کوچک به زمانی در قرن دوم  بر میگردد که از زمان ترجمه قبطی بسیار قدیمی تر است. این امر نشان می دهد که آن انجیل در اصل یونانی بوده است و نشانه هایی از دقت مترجم در آن دیده می شود. با بررسی دقیق آن قطعات مسلم شده است که بین انجیل توماس و اناجیل هم نظر شباهت های لفظی گسترده ای وجود ندارد.

اگر نویسنده انجیل توماس واقعا از اناجیل هم نظر بهره برده، به آسانی نمی توان آن را توضیح داد که چرا سخنان دیگری از عیسی که بسیاری از انها با موضوع آن انجیل ارتباط داشته، در آن نیامده است. پس شاید بهتر باشد که بگوییم مولفی که خود را توماس می نامد، شماری از سخنان عیسی را بر اساس معرفتی که صاحب نظران آن را »اسطوره ناستیکی» می نامند، میشناخت و انها را به شیوه خود فهمید. وی آن سخنان را که برخی قدیم و برخی جدید بودند گرد آورده و آنها را برای جامعه خودش که اعتقاداتشان نه بر مرگ و رستاخیز عیسی، بلکه بر پیام مخفی او مبتنی بوده به صورت یک انجیل تدوین کرده است.

انجیل توماس و منبع Q

انجیل توماس معمولا صاحب نظران را بیاد منبع Q می اندازد. برخی از دانشمندان معتقدند که منبع Q نیز فقط سخنان عیسی را در برداشته و جامعه ای که هدف آن مجموعه بوده، به کارها و تجربه های عیسی و از جمله، مرگش بر صلیب اهمیت نمی داده است. اگر این دیدگاه درست باشد، چیزی مانند جامعه توماس، حتی بدون گرایشی چندان ناستیکی، پیش از نگارش اناجیل عهد جدید وجود داشته است. اما بسیاری از دانشمندان در این باره شک دارند. زیرا اصولاً نمی توان گفت که Q شامل هیچ گزارشی نبوده است. همان طور که دیده ایم، دو گزارش از آن منبع ( در انجیل متی و لوقا) باقی مانده است: تجربهٔ عیسی و شفا دادن پسر یوزباشی. دیگر چه گزارش هایی در Q وجود داشته است؟ با وجود ادعاهای افراطی بعضی از دانشمندان متاسفانه ما نمیتوانیم در این باره چیزی بدانیم. تاسف بارتر، اینکه ما نمیتوانیم بدانیم که آیا منبع Q

گزارشی از مرگ عیسی داشته است یا نه، هرچند عموم دانشمندان چنین چیزی را نفی کرده اند. حقیقت این است که تنها دسترسی ما به Q از طریق بخش هایی است که اناجیل متی و لوقا در انها اشتراک دارند، ولی در انجیل مرقس یافت نمی شود. درست است که اناجیل متی و لوقا در گزارش مرگ عیسی با انجیل مرقس مخالفت ندارند، ولی آیا این امر نشان می دهد که Q  درباره مرگ عیسی گزارشی نداشته است؟ ضرورتاً چنین نیست. شاید چنین چیزی نشان می دهد که در داستان مرگ عیسی هرگاه گزارش یکی از متی با لوقا با انجیل مرقس اختلاف پیدا می‌کند، آن مورد از Q و دیگری از انجیل مرقس گرفته شده است. همچنین می‌تواند نشان دهد که متی یا لوقا یا هر دو گاهی در گزارش مرگ عیسی به جای Qاز سنت های دیگر M  و L  بهره برده اند.

دست کم یک تفاوت مهم بین Qو انجیل توماس وجود دارد و آن تفاوت به اعتقادات جوامع مرتبط با آن دو بر میگردد. ما دیده ایم که انجیل توماس منکر بازگشت پسر انسان برای داوری بر روی زمین است؛ اما این امید به آینده در Q موضوع مهمی است. برخی از دانشمندان مدعی شده اند که سخنانی در Q  مانند لوقا فصل ۱۲ آیات ۸ تا ۱۲ و متی فصل ۱۰ آیات ۳۲ و ۳۳ که درباره روز داوری و آمدن پسر انسان است، در تحریر اصلی Q نبوده و بعدا اضافه شده اند. اما این اندیشه بر اعتقاد آن دانشمند به مکاشفه گرایانه نبودن محتوای Q  مبتنی است: بنا بر این، هیچ اندیشه مکاشفه گرایانه در Qاصیل نخواهید بود. شاید شما حدس زده اید که این استدلال یک دور است نمیتوان به آن متوسل شد: اگر Q مانند انجیل توماس بوده است، آن منبع نباید سخنان مکاشفه گرایانه باشد؛ اگر ما سخنان مکاشفه گرایانه Q را نادیده بگیریم، آن منبع مانند انجیل توماس می شود؛ بنابراین، Q  در اصل مانند انجیل توماس بوده است.

نتیجه گیری: تاریخ انجیل توماس و سنت‌های آن :

با اینکه نمیتوانیم بدانیم که آیا انجیل توماس منبعی از قرن اول داشته یا نه شواهد خوبی وجود دارد که نشان می دهد خود انجیل توماس در آن زمان وجود نداشته است. هرچند یکی از بنام ترین دانشمندان امروز، جان دامنیک کراسن بر این باور است که انجیل توماس نه تنها در قرن اول نوشته شده است بلکه اناجیل کننی ما ( متی مرقس لوقا یوحنا) از انجیل توماس تاثیر گرفته اند و به عبارت دیگر، انجیل توماس را قدیمی تر از اناجیل ما قلمداد می‌کند[3]. اما این برخلاف نظر اجماع دانشمندان عهد جدید است و ای پی سندرز یکی از مشهور ترین الهیدنان آمریکا تکذیب شده است[4] .

در مقالات دیگر به موضوعات دیگری همچون انجیل کودکی های عیسی نیز نگاهی خواهیم کرد.

پیمان سالار

پاییز ۲۰۲۳

---

[1] Dale Alison Jr. The Jesus Tradition in Q. Trinity Press international 1997, 84.

[2] دهکده ای بوده است که در آن کتابهای بسیاری کشف شد که یکی از بزرگ‌ترین اکتشفات قرن بیستم تلقی می‌شود

[3] John Dominic Crossan. The Historical Jesus. The Life of the Mediterranean Jewish Peasant. 213- 217.

[4] E.P Sanders. The Historical Figure of Jesus. Penguin group, 1993, 57.